Buda, Peszt i mgła...

One śpiewają, bo są zdezorientowane – ćwierkanie ptaków wśród zaśnieżonych drzew skomentowała starsza pani, Polka mieszkająca w Budapeszcie od niemal półwiecza – Takiej zimy nie było tutaj od lat – dodała, delikatnie sunąc po oblodzonym chodniku. Według statystyk temperatura w mieście w styczniu waha się od minus trzech do plus jednego stopnia Celsiusa. Poprzedniego dnia spadła do minus siedmiu. Gdy tylko nieco się ociepliło, miasto zaatakowała zamarzająca mżawka… Drogowcy jakoś sobie z nią radzili, ale osoby odpowiedzialne za utrzymanie trotuarów musiały być równie zaskoczone co wspomniane ptaki. Katasztrófa! – emocjonował się spotkany Węgier. A to nie było jeszcze wszystko… Mgły należą w Budapeszcie do rzadkości – do zwiedzania zachęca przewodnik z oponami w tle. Jeśli tak, to powinniśmy zagrać w totolotka…

Budapeszt to miasto pomników. Obok tych ukazujących bohaterów narodowych – są tam i nasi rodacy, jak „ojczulek Bem” i Stefan Batory – czy muzyków (Stanisław Moniuszko, Fryderyk Chopin), są także pomniki upamiętniające Męczenników Katynia i Obrońców Twierdzy Przemyśl. Można też trafić – co u nas byłoby chyba nie do pomyślenia – na maszty-pomniki w miejscach szczególnie ważnych dla historii węgierskiej radiofonii. Na terenie stolicy Węgier działa również Memento Park, gdzie zgromadzone zostały usuwane z ulic i placów monumenty z okresu Węgierskiej Republiki Ludowej. Budapeszt to też miasto wzgórz (nazywanych górami, węgierskie hegy, na których stanęły różnej maści obiekty nadawcze), kąpielisk, najstarszej w kontynentalnej części Europy (przeuroczej zresztą) linii metra i… bardzo intensywnych zmian w eterze. W samym 2016 roku ruchy dotyczyły sześciu z dwudziestu jeden ogólnomiejskich częstotliwości UKF (dalsze dwie są nieaktywne od kilku lat). Były tu przypadki przeniesienia w nowe miejsce na skali, rebrandingu, reaktywacji, uruchomienia zupełnie nowych projektów oraz zniknięcia z eteru. W zestawieniu z wykazem sporządzonym w 2008 roku przez prowadzącego blog Radiacja Maćka Ługowskiego widać, że przez ostatnie dziewięć lat tylko osiem stacji nie zmieniło nazwy i częstotliwości! Ale zacznijmy od początków…

Te sięgają roku 1892! Jeszcze przed eksperymentami Marconiego, Popowa i Tesli, mniej więcej w tym samym czasie, gdy swoje urządzenie do przesyłania sygnałów miał skonstruować brazylijski ksiądz Roberto Landell de Moura, Tivadar Puskás – współpracownik Thomasa Edisona i twórca idei centrali telefonicznej – opatentował w austrowęgierskim Urzędzie Patentowym „gazetę telefoniczną”, czyli telefonhírmondó. Opracowane przez niego rozwiązanie pozwalało na słuchanie poprzez słuchawkę telefonu jednego przekazu przez wiele osób. Usługa uruchomiona została 15 lutego 1893 roku, początkowo przez miejską sieć telefoniczną, a później – w związku z przesłuchami – poprzez własną sieć. W pierwszym roku działalności liczyła ona 69 kilometrów, a cztery lata później już niemal dziesięć razy więcej. Jeszcze szybciej rosła liczba abonentów – tu na przyrost z pięciuset do pięciu tysięcy wystarczyły zaledwie dwa lata! Od 1896 roku oprócz wiadomości lokalnych, kulturalnych, politycznych, gospodarczych i sportowych, prognoz pogody, programów literackich, lektur czy audycji dla dzieci pojawiły się transmisje oper!

Od 1923 roku do pojawienia się w eterze przygotowywała się węgierska poczta. 2 marca pocztowcy zainstalowali w stacji radiotelegraficznej na wyspie Csepel nadajnik umożliwiający transmisję głosu. Rok później – 15 marca 1924 roku – po raz pierwszy nadano muzykę. Początkowo moc nadajnika wynosiła 250 W, z czasem zwiększona została do 2 kW, a następnie do 3 kW. Studio mieściło się w ustawionym nieopodal wozie do transportu mebli. Dziś stacji radiotelegraficznej już nie ma, ale upamiętnia ją ustawiony 27 lat temu 52-metrowy maszt-pomnik autorstwa Vilta Tibora, rzeźbiarza mającego w swoim dorobku zarówno figury Chrystusa, jak i Lenina. Umieszczona przy konstrukcji tablica pierwotnie przywoływała skierowane do Węgrów słowa wodza rewolucji, które zostały odebrane w tejże stacji… Obecnie zamiast niej jest inna, skromniejsza, przypominająca po prostu o węgierskich początkach łączności bezprzewodowej. Maszt ustawiony został przy skrzyżowaniu ulic Kossuth Lajos i Corvin – mniej więcej kilometr od historycznej lokalizacji stacji.

W 1925 roku pionierzy połączyli siły i 25 września w eterze nadany został program przygotowany w studiu telefonhírmondó przy Rákóczi utca 22. Niecałe dwa miesiące później uchwalona została ustawa radiowa regulująca m.in. kwestię opłat za posiadanie radioodbiornika, a 1 grudnia 1925 roku w godzinach wieczornych spółka Magyar Telefon Hírmondó és Rádió zainaugurowała nadawanie regularnych audycji. Ten dzień uważa się dziś za oficjalną datę narodzin węgierskiej radiofonii.

Dalszy rozwój to rok 1928. Najpierw – 29 kwietnia – uruchomiona została nowa stacja nadawcza o mocy 20 kW. Obiekt zlokalizowany został w Lakihegy, niecałe dziesięć kilometrów od dotychczasowej lokalizacji. Pół roku później siedziba radia przeniosła się do budynku przy Bródy Sándor utca 5-7. W tym samym miejscu mieściła się w roku 1956, kiedy padły z niej pierwsze strzały w czasie węgierskiej rewolucji. Kolejne zwiększenie mocy to rok 1933. Wówczas nieopodal dotychczasowego masztu stanął 314-metrowy olbrzym w kształcie cygara – ponad dwa razy wyższy od analogicznej konstrukcji ustawionej w 1934 roku w Toruniu. Moc tej średniofalowej stacji wynosiła 120 kW. Zniszczona w czasie II wojny światowej w 1948 roku została odbudowana w pierwotnym kształcie. Pierwszemu programowi węgierskiego radia służyła do roku 1977, kiedy to emisję przeniesiono do najsilniejszej w Europie nowej stacji w Solt. Pierwotnie planowano rozebrać stary maszt, ale ostatecznie – w połowie lat osiemdziesiątych – został uznany za zabytek i w efekcie można go podziwiać do dziś. Stoi u zbiegu II. Rákóczi Ferenc utca i Massányi Károly utca – ulicy swojego twórcy. Aktualnie emitowane są z niego sygnały do synchronizacji czasu na częstotliwości 135,6 kHz, ale jednocześnie pełni też rolę obiektu rezerwowego dla Kossuth Radia i… konstrukcji, na której ćwiczą alpiniści przemysłowi. Mogą to robić w zamian za okresowe malowanie i konserwowanie. Obok stoi mniejszy maszt, który również jest do dziś wykorzystywany. Za jego pośrednictwem na częstotliwości 873 kHz nadawane jest skierowane do mniejszości narodowych Nemzetiségi Rádió. Tu po raz pierwszy dała nam się we znaki mgła.

Dokładniej historię węgierskiej radiofonii można prześledzić w Muzeum Radia i Telewizji w Diósd po drugiej stronie Dunaju. Mieści się ono na terenie dawnej, działającej w latach 1949-2000 radiostacji krótkofalowej. Ekspozycja podzielona została na kilka części ukazujących poszczególne etapy rozwoju – zarówno po stronie nadawczej (z uwzględnieniem zakresów fal i zagłuszania), studyjnej, jak i odbiorczej. Swoje miejsce ma też – jak sama nazwa wskazuje – telewizja. Ponadto na zewnątrz umieszczony został „park antenowy” oraz „panteon” węgierskich naukowców związanych z rozwojem radia i telewizji. Żeby tam dotrzeć trzeba być naprawdę zdeterminowanym. Do najbliższego przystanku komunikacji miejskiej, na którym w godzinach pracy placówki zatrzymuje się (słownie) jeden jeżdżący co godzinę-półtorej autobus jest niemal kilometr. Samo muzeum czynne jest raz w tygodniu – w środy – w godzinach od 10 do 16… z wyjątkiem okresu zimowego (z uwagi na to, że nadajniki nie generują już ciepła do ogrzewania pomieszczeń). Ta ostatnia informacja nie znalazła się niestety na stronie internetowej. Kiedy więc pokonaliśmy ostatnie kilkadziesiąt metrów lodowiska dzielącego chodnik od furtki (w tych warunkach zajęło to dobrych kilka minut), mogliśmy co najwyżej posłuchać dźwięku nieodbieranego domofonu… Nie był szczególny… W telefonie za to miły pan zachęcił do odwiedzenia głównej siedziby Muzeum Poczty w Budapeszcie przy Benczúr utca 27. Tam jedna z sal poświęcona została radiu. Znalazło się w niej miejsce na makietę masztu w Lakihegy,  oryginalną, podziurawioną kulę-piorunochron, chłodzoną wodą lampę Philipsa z 1925 roku, odbiorniki, dokumenty i zdjęcia. Na całkiem współczesnym telewizorze prezentowany był również film z 1933 roku z budowy i otwarcia radiostacji. Dojazd do tej placówki jest o wiele prostszy – znajduje się ona nieopodal stacji Bajza utca przy żółtej (uroczej) linii metra.

Skoro z obiektami średniofalowymi i krótkofalowymi do końca nam nie wyszło, na kolejny dzień zaplanowaliśmy wycieczkę szlakiem UKF-u i DAB-u. Tym bardziej, że wzgórza Budy polecane są nawet w tradycyjnych przewodnikach, a pogoda miała być wyśmienita do podziwiania dalekich widoków… Miała… Ale po kolei. Do nadawania programów o zasięgu ogólnomiejskim na UKF-ie w Budapeszcie wykorzystywanych jest sześć lokalizacji. Aż pięć z nich znajduje się na wzgórzach Budy – są to maszt na Széchenyi-hegy (osiem emisji), dwa maszty na Sashegy (łącznie trzy emisje), szereg konstrukcji na dachu Cytadeli na Gellért-hegy (sześć emisji) oraz betonowa wieża na Hármashatár-hegy (jedna emisja). Osamotniony obiekt w Peszcie to budynek przy Nagyvárad tér (dwie emisje). Testowy multipleks DAB+ nadawany jest natomiast w sieci SFN z trzech lokalizacji – ze wzgórz Széchenyi-hegy i Hármashatár-hegy oraz wieży przy Száva utca w Peszcie. Obecnych jest w nim siedem stacji – publiczne Kossuth Rádió, Petőfi Rádió i Bartók Rádió oraz Magyar Katolikus Rádió, InfóRádió, Klubrádió i Lánchíd Rádió. Przepływności wynoszą od 48 kbps dla programów monofonicznych, poprzez 80 kbps dla stereofonicznego programu mówionego, po 128 kbps dla programu stereofonicznego z muzyką poważną. Co ciekawe każda ze stacji ma inny numer identyfikacyjny niż kod PI w RDS. Cztery programy radia publicznego – tym dodatkowym jest prezentujący muzykę węgierską i operetkową Dankó – obecne są również w multipleksie „A” w DVB-T. Tam – według portalu fmdx.hu – przepływności wynoszą od 64 kbps po 96 kbps. Niestety ani głośnik w telewizorze (wersja DVB-T) ani też ten wbudowany w Duala (DAB+) nie pozwolił na szczegółową analizę prawdopodobnych artefaktów. Ale trzeba przyznać, że i w paśmie UKF można spotkać jakościowe kompromisy – aż sześć z dwudziestu stacji nadawanych jest bez pilota stereo. Dotyczy to również rozgłośni z dużą ilością muzyki.

Ale wróćmy do obiektów. Głównym RTCN-em dla miasta jest 180-metrowy maszt na mierzącej w tym miejscu 457 metrów n.p.m. górze Széchenyi’ego. Najwygodniej dostać się na nią kolejką zębatą odjeżdżającą spod Hotelu Budapest. I tu pierwsza niespodzianka – tabliczka na wagonie wita miłośników radia napisem: „BBC BROWN BOVERI-WERKE”. Kolejna – niespodzianka, nie tabliczka – była na górze i niestety nie była tak miła. Widoczność na tej wysokości ograniczała się do kilkudziesięciu, a momentami może nawet kilkunastu metrów… Nie było więc mowy o jeździe przez budańskie wzgórza kolejką dziecięcą i podziwianiu widoków. Nazwa tego środka transportu pochodzi stąd, że obsługują ją nastolatki. Historycznie rzecz ujmująć to dar ZSRR dla Węgier – tzw. kolejka pionierów. Miała wychowywać młode pokolenia w duchu socjalizmu. Z przyjrzenia się obiektom nadawczym również musieliśmy zrezygnować. Przez „mleko” ledwie prześwitywała 25-metrowa wieża, z której według portalu fmdx.hu emitowany jest multipleks lokalny. Wybudowanego w latach pięćdziesiątych budynku RTCN-u ani stojącego za nim masztu widać w zasadzie nie było… Za to na końcu ulicy zamajaczyły dwie kolejne wieże… Ale trudno o nich powiedzieć coś więcej.

Schodząc ze szczytu kierowaliśmy się na kolejne wzgórze – Sashegy.  Posiłkując się analogową mapą dotarliśmy do miejsca, gdzie zaznaczone były schody… I tu trzecia niespodzianka – zamiast schodów ukazał nam się wąski, zaśnieżony – a być może i oblodzony – przesmyk. Próbowaliśmy obejść go inną ulicą – i znów niespodzianka – efekt ten sam. Pani odśnieżająca chodnik widząc nasze zakłopotanie zapytała czy nam pomóc (na szczęście komunikacja w języku angielskim była możliwa), po czym odpowiedziała, że to „adventure”, ale się da… Miała rację!

Na Sashegy mimo mniejszej wysokości – 258 metrów n.p.m. – mgła nie była ani odrobinę mniejsza. Piątą niespodzianką było to, że miejskie wzgórze zamykane jest na okres zimowy – od listopada do marca – a nawet wiosną, latem i jesienią można po nim chodzić tylko cztery razy w tygodniu – w określonych godzinach we wtorki, piątki, soboty i niedziele. Zza płotu masztu widać nie było…

Kolejne wzgórze nie zapowiadało się lepiej. Cytadela na Gellért-hegy (235 metrów n.p.m.) nie była widoczna nawet z drogi ją okalającej. W dodatku pod samą Statuą Wolności zorganizowało się lodowisko, na którym zagraniczni turyści, zazdroszczący chyba gwiazdom tańczenia na lodzie, nagrywali swoje wyczyny telefonami. Niespodzianką szóstą była podana we wspomnianym przewodniku z oponami w tle trasa zejścia z góry nad Dunaj: „Wiele dróżek sprowadzi nas ze szczytu. Za przewodnika w tej wędrówce obierzmy widoczny po prawej stronie zielonkawy most Wolności. Nie podajemy średniego czasu zejścia – jego tempo zależy głównie od stopnia upojenia turystów widokiem Pesztu. Po drodze znajdują się bowiem liczne nisze widokowe, a roztaczające się z nich panoramy są nie gorsze od tej, którą oferuje szczyt wzgórza”. Nie było rady, schodziliśmy z nawigacją...

Ostatniego wzgórza nie udało nam się nawet zdobyć – oprószony las wyglądał bajkowo, ale szybko zapadający zmierzch skutecznie nas od tego odwiódł… Zresztą pewnie i tak niewiele byłoby widać… Ostatnie dwie lokalizacje zostawiliśmy sobie na koniec. W drodze na lotnisko przy trzeciej linii metra najpierw pojawił się budynek przy Nagyvárad tér (stacja o tej samej nazwie), a następnie – trzy stacje dalej (Határ út.) – betonowa wieża z logo Deutsche Telekom… to znaczy Magyar Telekom (choć w zasadzie równie dobrze T-Mobile). Nie wspomniałem jeszcze o jednej, dzielnicowej lokalizacji. Z Terézváros na 87,6 MHz swój program nadaje społeczne Radio Kontakt. Zasięg niestety nie powala – w hotelu oddalonym o półtora kilometra od anteny odbiór był zaszumiony i pozbawiony RDS-u. Taki sam status mają odbierane w całym mieście stacje Tilos i Civil. A skoro już o RDS-ie mowa, to z wyjątkiem Lánchíd Rádió wszystkie rozgłośnie w PS emitują tylko klatkę z nazwą stacji.

Jedno jest pewne – do Budapesztu jeszcze wrócimy ;)

Stacje radiowe w Budapeszcie

UKF FM (dane z ubiegłych lat z bloga Macieja Ługowskiego)

DAB+

MUX A, kanał 11D (222,064 MHz)

Ważniejsze miejsca na mapie: