(48) Thorn, Schlageterplatz 4

Estończycy w Toruniu. Wojenne losy studia Rozgłośni Pomorskiej

Kiedy pisałem artykuły o Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia nie spodziewałem się, że będą one punktem wyjścia do kolejnego – o estońskim radiu w grodzie Kopernika. Na ten praktycznie nieznany w Polsce fakt zwrócił moją uwagę jeden z Czytelników. Przesłał też odnośnik do kilkudziesięciu zdjęć wykonanych przez ewakuowanych z Tallina we wrześniu 1944 roku Estończyków. Przedstawiają one m.in. budynek przy przedwojennym placu Św. Katarzyny 4 oraz studia i amplifikatornię. Zbiory te zgromadzone są w Instytucie Herdera w Marburgu¹.

Pierwsze pytanie, które nasuwa się po przeczytaniu takiej informacji, dotyczy istnienia estońskiego radia w czasie okupacji. W Warszawie 18 października 1939 roku – trzy tygodnie po kapitulacji miasta – wszyscy pracownicy Polskiego Radia otrzymali formalne wypowiedzenia na piśmie². Dwa dni później komisarz Rzeszy na Warszawę, dr Helmut Otto, wydał obwieszczenie nakazujące Polakom oddanie wszelkich odbiorników radiowych znajdujących się w ich posiadaniu³. Podobnie było w Norwegii, gdzie za słuchanie radia groziła kara więzienia⁴. Scenariusz ten nie był jednak realizowany we wszystkich państwach zajętych przez III Rzeszę. Jedną z pierwszych decyzji niemieckich po wkroczeniu do okupowanej przez Rosjan Estonii było… oddawanie odbiorników zarekwirowanych przez Związek Radziecki⁵. Konfiskata rozpoczęła się 22 czerwca 1941 roku, zaraz po rozpoczęciu wojny pomiędzy Niemcami a ZSRR. Oddawanie – jeszcze przed wejściem armii Hitlera do Tallina, do którego doszło 28 sierpnia. Informacje z numerami pokwitowań wydawanych odbiorników oraz daty, godziny i miejsca, w które należy się zgłosić, drukowane były w prasie ukazującej się na południu Estonii już niemal trzy tygodnie wcześniej⁶. Pierwsze osoby mogły odzyskać swój sprzęt 11 sierpnia. Nie dotyczyło to jedynie Żydów, osób „politycznie niepewnych” i pechowców, których radia uległy uszkodzeniu w czasie składowania⁷.

Przed wybuchem wojny Estonia dysponowała trzema stacjami średniofalowymi – stacją dużej mocy w Türi (410,4 metra – 731 kHz), stacją średniej mocy w dzielnicy Tallina Lasnamäe (219,6 metra – 1346 kHz) i stacją małej mocy w mieście Tartu (586 metrów – 512 kHz)⁸. Wycofująca się Armia Czerwona – określana w gazetach mianem bolszewickich hord – zniszczyła wszystkie te obiekty⁹. Jako datę zamilknięcia tamtejszej radiofonii przyjmuje się dzień 26 sierpnia 1941 roku, kiedy to o godzinie 18:16 Rosjanie wysadzili ostatni przedwojenny estoński obiekt – w Lasnamäe¹⁰. Jak pisano w prasie, planowano zniszczyć również siedzibę tallińskiej rozgłośni – po zajęciu budynku w pokojach i studiach znaleziono dynamit¹¹. Dwa lata później dyrektor programowy estońskiego radia Herman Malvet pisał też o cennym sprzęcie, który miał trafić do Rosji¹². Trudno dziś ocenić czy wypowiedź ta była elementem propagandy czy też rzeczywiście inwentaryzacja wykazała braki. Z całą pewnością można natomiast powiedzieć, że jest pewna nieścisłość w stwierdzeniu, że estońska radiofonia zamilkła…

Jeszcze zanim Armia Czerwona dokonała dzieła zniszczenia, w południowej części Estonii – z niemiecką pomocą – uruchomiona została tymczasowa stacja nadawcza w opanowanym przez hitlerowców pod koniec lipca Tartu. W ukazującej się tam gazecie „Postimes” już 18 sierpnia drukowano program oznaczony jako „Tartu raadiosaatejaama ajutine”¹³. Emisja rozpoczynała się o godzinie 12:00 od muzyki z płyt. Od 12:30 do 16:00 na przemian nadawane były komunikaty niemieckie i program niemieckich rozgłośni. Po odczytaniu o 16:00 komunikatów estońskich i rosyjskich następowała przerwa do godziny 19:00. Wieczór ponownie wypełniały komunikaty estońskie, rosyjskie i niemieckie przeplatane programem stacji niemieckich. Ostatnia pozycja w programie rozpoczynała się o 22:00.

Oficjalnie program estońskiej radiofonii, nadawany w językach niemieckim i estońskim, wznowiony został 7 września o godzinie 12:00¹⁴. Przerwa trwała zatem tylko dwanaście dni. W kolejnych dwóch latach w rocznicę tego wydarzenia organizowane były specjalne koncerty¹⁵. Takie podejście nie przeszkodziło jednak twórcom Landessender Reval¹⁶, bo taką nazwę przybrała rozgłośnia, w świętowaniu w grudniu 1941 roku 15-lecia estońskiej radiofonii¹⁷. W literaturze pojawia się jeszcze data – 6 września¹⁸. Można przypuszczać, że tego dnia rozpoczęły się próby nadajnika, który – jak sugerują fotografie – stanął na terenie stacji radiokomunikacyjnej w Kopli¹⁹. Tak szybkie uruchomienie emisji było możliwe dzięki zastosowaniu gotowej niemieckiej stacji mobilnej, a nie odbudowywaniu od podstaw zniszczonego nadajnika. Podobne rozwiązanie zastosowano w Türi, gdzie oprócz zastępczej aparatury wykorzystano również przywieziony ciężarówką tymczasowy maszt rurowy. Budowa obiektu rozpoczęła się 20 września, a już 5 października o godzinie 17 podjął emisję programu²⁰.

Według zapowiedzi w prasie, początkowo audycje informacyjne w języku estońskim nadawane były od 7:15 do 7:30, od 14:15 do 15:00 i od 19:15 do 19:30. Dyrektorem w tym najtrudniejszym dla radia okresie, kiedy budowane były stacje nadawcze, a ludzie nie odzyskali jeszcze swoich odbiorników był W. Gebhard. W połowie listopada 1941 roku zastąpił go Günther Meyer-Goldenstädt²¹. Za muzykę początkowo odpowiadał kompozytor Brunold Schneider, a na początku czerwca 1943 roku zastąpił go muzykolog i kompozytor Helmuth Wirth, pełniący wcześniej tę samą funkcję w Kownie²². I to właśnie dzięki jego listom pisanym do żony – a napisał ich około trzystu, niekiedy po dwa dziennie – udało się rozwiązać zagadkę toruńskiego epizodu w historii tej stacji…

W latach 1941-1944 Landessender Reval prowadził normalną działalność antenową, choć rozgłośnia była podporządkowana potrzebom wojennym. Dotyczyło to zarówno kwestii programowych, jak i technicznych. Na przykład w styczniu 1943 roku na łamach gazety „Järva Teataja” Meyer-Goldenstädt tłumaczył, że to właśnie z powodów militarnych – pomimo próśb słuchaczy – program nie może być nadawany po godzinie 19:15²³. Trwającą wojną dyrektor tłumaczył także kłopoty z odbiorem sygnału na południu i zachodzie kraju. Kolejne problemy przyniósł przeprowadzony niecałe dwa miesiące później nalot lotnictwa radzieckiego na Tallin²⁴. 9 marca 1944 po godzinie 19:15 trzysta samolotów zrzuciło ponad trzy tysiące bomb. Jednym z celów był budynek Teatru Estonia, w którym mieściło się radio. Zniszczeniu uległy studia, biura i archiwum rozgłośni. Nie złamało to jednak radiowców – dział muzyczny zajął się naprawianiem uszkodzonych instrumentów, kupowaniem i wypożyczaniem nowych, a także poszukiwaniami partytur²⁵. Jak pisał Wirth do swojej żony, już dziesięć dni po nalocie radio miało nadać koncert z sali w Pałacu Kadriorg.

Jak wspominał Roman Toi, radiowy dyrygent, we wrześniu 1944 roku sytuacja w Tallinie była na tyle poważna, że wprost mówiło się już o ucieczce od komunizmu²⁶. Jak wynika z jego relacji, plan ewakuacji swoim pracownikom miał również przedstawić dyrektor Landessender Reval. Zakładał on czasowe opuszczenie miasta i kontynuowanie nadawania programu z terenu Niemiec. Radiowcy mieli odpłynąć statkiem 19 lub 20 września. Jak wynika ze wspomnienia napisanego po śmierci jednej z uczestniczek ucieczki, wybrano tę pierwszą datę²⁷. Wieczorem w kierunku Gdańska wyruszył konwój złożony z kilku statków²⁸. Kronika estońskiego radia podaje, że rozgłośnia zamilkła dzień później²⁹. Do Gdańska oprócz niemieckiego dyrektora i szefa muzycznego trafili także redaktorzy, spikerzy, a nawet radiowa orkiestra i artyści z tallińskich teatrów. Wśród nich znalazł się m.in. chór pod dyrekcją wspomnianego Romana Toia oraz kwartet wokalny Heli 4. Jak pisał 24 września Wirth, estońscy przybysze zostali zakwaterowani w akademiku przy hali sportowej³⁰. Jeszcze tego samego dnia Günther Meyer-Goldenstädt wyruszył do Berlina. Inni oczekując na rezultaty tej podróży mieli okazję spotkać się ze swoimi rodzinami i znajomymi przebywającymi w Trójmieście oraz zwiedzić okolicę. Była też historia romantyczna – 30 września, mniej więcej tydzień po przypłynięciu do Gdańska, pracująca od 1941 roku w Landessender Reval dwudziestoczteroletnia spikerka Lia Saarepera poślubiła przybyłego z nią z Estonii Leonida Looveera³¹. Dziewięć miesięcy później urodziła im się córka.

Na nowy, tymczasowy dom estońskiej radiofonii wytypowana została  kamienica przy Schlageterplatz 4 w Thorn, czyli przedwojenna siedziba Rozgłośni Pomorskiej Polskiego Radia w Toruniu³². Zagadką pozostaje czy pomieszczenia te były już wówczas gotowe do przyjęcia radiowców czy też należało je doposażyć. Istnieje bowiem hipoteza, że po wybuchu wojny sprzęt trafił do Gdańska³³. Pierwsza estońska audycja z Torunia nadana została prawdopodobnie 4 listopada 1944 roku³⁴, choć podający tę datę artykuł z „Karki Sõna” może nie być wiarygodnym źródłem – zawiera on bowiem inne nieścisłości³⁵. Ale datę listopadową uwiarygadnia dr Wirth, który w liście do żony z 23 listopada pisał, że nadajnik pracuje już dwa tygodnie³⁶. Poza tym 4 listopada nastąpiło również wznowienie wydawania gazety „Eesti Sõna”, której ostatni numer także ukazał się 20 września. Według informacji w nagłówku w tym przypadku nową siedzibą był Berlin. Trwająca nieco ponad miesiąc przerwa wydaje się więc całkiem prawdopodobna… mimo, że Roman Toi zapamiętał ją jako kilkudniową³⁷. 22 listopada wspomniane „Estońskie Słowo” wydrukowało ramówkę reaktywowanej stacji z informacją, że program nadawany jest ze stacji Königsberg III na fali 345,6 metra (868 kHz)³⁸. Była ona zlokalizowana – podobnie jak emitująca audycje dla Niemców stacja Königsberg I – w Heilsbergu, czyli dzisiejszym Lidzbarku Warmińskim³⁹. Audycje emitowane były wówczas od godziny 11:00 do 17:00. Ciekawostką jest fakt, że na tej samej częstotliwości, ale po godzinie 18:00, swój program nadawało Königsbergradio – niemiecka rozgłośnia skierowana do Szwedów⁴⁰. Reklama tej ostatniej głosiła, że jej sygnał nadawany jest na falach średnich z Katowic oraz na falach długich z Raszyna… O ile informacja o Katowicach okazała się błędna, o tyle całkiem prawdopodobna wydaje się emisja na częstotliwości 224 kHz z masztu pod Warszawą. Raszyn, podobnie jak m.in. stacja we Fryzji w Holandii, miał należeć wówczas sieci Deutsche Europasender (DES), służącej do emisji programów propagandowych w językach obcych⁴¹. Prawdopodobnie z tego drugiego nadajnika wkrótce zaczęli korzystać toruńscy Estończycy, którzy – według życiorysu wspomnianej Lii Looveer – mieli posługiwać się nazwą Balti Raadio⁴². Na przypisanej mu fali długiej o długości 1875 metrów (160 kHz) emitowane były przygotowane przez nich audycje wieczorne, trwające od godziny 20:15 do 22:30⁴³.

Pierwotnie program składał się głównie z muzyki, wiadomości oraz kilku audycji skierowanych np. do żołnierzy. Toruńskie studio miało jednak większe możliwości. Już w drugim tygodniu emisji – 12 listopada – nadane zostało słuchowisko w oparciu o estońską powieść „Dziwny świat Tomasza Nipernaadiego” Augusta Gailita, a tydzień później „Iluzja”, którą napisał Gert Helbemäe⁴⁴. W sobotę 11 grudnia na antenie zadebiutowała radiowa orkiestra smyczkowa pod batutą Romana Toia⁴⁵. W ramach małego koncertu muzycy zagrali „Kołysankę” estońskiego kompozytora Evalda Braueriego, „Etiudę”, „Smutną piosenkę” i „Scherzo” Arthura Lemby oraz „Menuet” Edvarda Griega. Ten sam dyrygent zajmował się również radiowym chórem. Ponadto przed toruńskim mikrofonem występowały solistki operowe – m.in. Lydia Aadre, Valentine Kask i Salme Lott – oraz wspomniany już kwartet wokalny Heli 4. Nadawano też estońską muzykę ludową i kolejne słuchowiska – w tym „Wilkołaka” na podstawie tragedii estońskiego pisarza Augusta Kitzberga⁴⁶. Rozgłośnia przygotowała też specjalny program na święta Bożego Narodzenia, w którym znalazł się spektakl słowno-muzyczny z udziałem solistów, żeńskiego kwartetu wokalnego, orkiestry smyczkowej, chóru mieszanego i fortepianu, fragmenty powieści „Prawda i sprawiedliwość” Antona Hansena Tammsaare’a poświęcone Bożemu Narodzeniu, audycja dla dzieci oraz życzenia od Estończyków dla Estończyków⁴⁷. W warstwie muzycznej prezentowany był m.in. poemat symfoniczny „Wełtawa” Bedřicha Smetany, koncert na skrzypce i orkiestrę Carla Nielsena i suita „Peer Gynt” Edwarda Griega.

Tymczasem marsz Armii Czerwonej na zachód trwał nadal. W piątek 19 stycznia 1945 roku zapadła decyzja o ewakuacji z Torunia kobiet, dzieci i części najważniejszych pracowników rozgłośni⁴⁸. Pierwszy transport dotarł do Gdańska w sobotni poranek. Jeszcze tego samego dnia wieczorem pracownicy radia dowiedzieli się, że niedzielna audycja nie może być już nadana z Torunia. Jako rozwiązanie tej sytuacji zaproponowano przygotowanie programu w Gdańsku. Nie wiadomo czy i w jakim stopniu to się udało. W dostępnym fragmencie listu z 21 stycznia Helmut Wirth nie odnosi się do tej kwestii⁴⁹. Nawet jeśli udało się kontynuować emisję estońskich programów z Gdańska, nie trwało to długo – od 25 stycznia 1945 roku nadajnik w Heilsbergu pracował już bez modulacji⁵⁰. Sześć dni później został zniszczony przez wojsko niemieckie.

Pierwsze walki o Toruń rozpoczęły się 23 stycznia⁵¹. Tydzień później – w nocy z 30 na 31 stycznia – niemiecki garnizon opuścił miasto. Gród Kopernika był wolny. Dopiero 1 lutego wkroczyła do niego Armia Czerwona. Co przez te dni stało się z wyposażeniem toruńskiego studia? To pozostaje zagadką… Po wojnie rozgłośnia od podstaw zbudowana została w Bydgoszczy⁵². Ale nie sposób nie zauważyć, że w siedzibie przedwojennej Rozgłośni Pomorskiej w Toruniu dość szybko, bo już w pierwszej połowie 1945 roku, uruchomiono lokalne podstudio⁵³. Tymczasem kolejnym – po Gdańsku – przystankiem na drodze ewakuowanych Estończyków był Rostock⁵⁴. Jedno ze źródeł wskazuje, że i tam przygotowywali oni program⁵⁵. Wydaje się to już jednak mało prawdopodobne…

Radiowy adres na mapie